رمضان
واژه رمضان از «رمض» ramaz گرفته شده است که به معنای شدت گرما از تابش خورشید تابستان بوده است. و به نظر می رسد که ماه رمضان در اصل یکی از ماه های فصل تابستان و زمان شدت گرما در حجاز و عربستان بوده است. ولی سالیانی بعد از بعثت و مقرر شدن روزه، به دلایلی که به آن اشاره خواهد شد، این ماه از فصل خود فاصله گرفت و منحصر به فصل تابستان نماند و در فصل های دیگر به چرخش در آمد.
به نظر می رسد در سال هایی که روزه مقرر شد, ماه رمضان هنوز در میانه‌‌‌ی تابستان ثابت بود. با توجه به گرمای طاقت فرسای حجاز در این فصل, اکثر مردم روزها را باید در سایه سار نخلی یا در پناه دیواری و سقفی استراحت می کردند حتی گله های گوسفند در این روزهای داغ قادر به چریدن نبودند و بیشتر فعالیت های ضروری به شب موکول می شد به ویژه سفر کردن.
بنا براین, ماه رمضان به گونه ای طبیعی، دارای روزهایی تقریبا غیر فعال و باز دارنده از هرگونه فعالیت و شب هایی نسبتا زنده تر از روزها بوده است. شب ها نیز به دلیل نبودن وسایل روشنایی کافی, شاید برای برخی کسان که اهل تامل و اندیشیدن بودند فرصتی بوده برای تامل در خویش. و همین می‌توانست مقدمه‌ای باشد برای تبدیل کردن این زمینه‌ی طبیعی برای ایجاد مضامین و مناسکی دینی، و پدید آوردن و مبارک شمردن شب‌هایی که به لیلة‌القدر مشهور شد.
رمضان در قرآن:
واژه‌ی رمضان تنها یک باردر قرآن آمده، برای بیان اینکه قرآن در این ماه نازل شده است.(بقره آیه 185) در تاویل این آیه نیز جای سخن بسیار است. به ویژه آنکه مطابق روایات و گزارش تاریخ، آنچه ما به عنوان قرآن می‌شناسیم در طی بیست و سه سال و به تدریج بر محمد رسول نازل شده است و نه در یک دوره‌ی یک ماهه. برخی مفسران برآن هستند که ابتدا در ماه رمضان، کلیت قرآن (طرح کلی قرآن) بر پیامبر نازل شده و سپس در طول بیست و سه سال به تناسب زمان و مکان و حوادث، آیات مربوطه به هر واقعه و حادثه، گشوده و مشروح گردیده است. این همان چیزی است که اصطلاحا آن را شأن نزول هم می گویند. (در مورد معنای واژه نزول در قرآن به طور جداگانه خواهم نوشت)
پیوند ماه رمضان و روزه:
توصیه قرآن بر اینکه هرکس این ماه را درک کند باید روزه بدارد(همان سوره بقره و همان آیه)، این توصیه همراه است با موضوع نزول قرآن در این ماه. به نظر می‌رسد در این آیه لایه‌ی دیگری از معنای نزول قرآن نیز گشوده می‌شود و شاید منظور از نزول قرآن در این آیه، نزول برای مردمان است. توضیح اینکه امساک از برخی خواسته‌های روزمره‌ی جسمانی از یک سو، و تامل و تفکر و ریاضت از سوی دیگر، روان آدمی را آماده می‌کند تا آنچه بر محمد رسول نازل شده، بر او نیز آشکار گردد. و شاید تاویل دیگر از آن آیه که گفت «قرآن، نزول یافته در ماه رمضان است» اشاره به همین باشد که در این ماه قرآن بر مردمان اهل صوم (روزه) آشکار می‌شود. به ویژه آنکه در این آیه سخنی از این نیست که بگوید ما قرآن را بر محمد نازل کردیم بلکه سخن از آن است که این قرآن با بیانی آشکار مردم را راهبر می‌شود برای فرق نهادن میان چیزها.
فاصله پیدا کردن ماه رمضان از فصل‌های طبیعی:
ماه رمضان نهمین ماه در گاه شماری اعراب شمرده می‌شد. بنا براین با پذیرفتن اینکه ماه رمضان در فصل گرما و شدت تابش خورشید بوده است می‌توان گفت که آغاز سال‌های قمری در میان اعراب آن روزگار تقریبا همزمان بوده با آغاز سال‌های میلادی. و همیشه این ماه در فصل گرمای تابستان فرا می‌رسیده است.
فصل‌ها دارای منشاء خورشیدی هستند، هر سال خورشیدی هم حدود 365 روز است. اما هر دوازه ماه در گاه شماری قمری حدود 355 روز می‌شود. یعنی ده روز کمتر از یک سال. بنا براین اگر هر دوازده ماه قمری را یک سال کامل فرض می‌کردند به مرور ماه‌ها از فصل‌ها جدا می‌شد. برای ثابت نگهداشتن ماه‌ها در فصول، و تطبیق هر ماه با فصل خودش ناگزیر بودند از هر سه سال، یک سال آن را سیزده ماه محاسبه کنند که به آن یک ماه افزوده شده «کبس( ( Kabs می‌گفتند، یعنی یک ماه قمری اضافی.
اهمیت انطباق دادن سال های قمری با تقویم شمسی به جهت فعالیت های کشاورزی، بذر افشانی، و حتی انتطباق فعالیت‌های تجاری با فصل های طبیعی، امری ضروری بوده و هست[1].
اما در سوره‌ی توبه آیه 36 و 37 توصیه شد که تقویم هرساله با همان گاه شماری قمری و فقط دوازه ماه باشد و نه بیشتر. یعنی به حساب آوردن آن یک ماه افزوده در هر سه سال یک بار ممنوع شد. از آیات قرآن چنین بر‌میآید که اعراب برای هجوم به برخی قبایل دیگر در ماه حرام، از این شیوه استفاده می‌کردند و یک ماه افزوده را به جای آنکه در آخر سال به محاسبه در آورند به میل خود جایگزین یکی از ماه‌های حرامی می‌کردند که قصد هجوم و غارت در آن ماه داشتند[2].
به این گونه گاه شماری دینی، مقید به فصل نماند و در همه‌ی فصل‌ها به چرخش درآمد و «رمضان» هم دیگر به معنای روزهای گرم و تابش هرم آفتاب خوانده نشد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - توضیح بیشتردر این مورد را می توانید در دایرة‌المعارف فارسی مصاحب، جلد اول تحت عنوان تقویم ببینید
[2] - برای توضیح بیشتر نگاه کنید به تفسیر المیزان سوره توبه آیات 36 و 37
منبع:http://www.alitahmasebi.com/archives/000183.php